Thị trường chợ đen ảnh hưởng như thế nào đến nền kinh tế?

Điểm nhấn chính: 

- “Chợ đen” xuất hiện do hệ thống thuế phức tạp hoặc thiếu cơ hội việc làm chính thức, dẫn đến việc các cá nhân và doanh nghiệp tìm cách tránh né các quy định pháp lý và thuế quan. 

- “Chợ đen” làm giảm thu nhập thuế của chính phủ, gia tăng tham nhũng và tội phạm kinh tế, gây ra bất bình đẳng thu nhập và làm giảm chất lượng cuộc sống.    

Thị trường chợ đen là gì? 

Thị trường chợ đen (Black market) là một phần của nền kinh tế hoạt động ngoài vòng kiểm soát của chính phủ, nơi diễn ra các hoạt động không được pháp luật cho phép hoặc không chịu sự quản lý của các cơ quan chức năng. Các hoạt động trong thị trường đen thường bao gồm buôn bán hàng hóa và dịch vụ bất hợp pháp, tránh thuế và vi phạm các quy định pháp luật khác. 

Thị trường chợ đen có một số đặc điểm chính như không được quản lý, thường liên quan đến các hoạt động bất hợp pháp, và không có sự minh bạch. Các giao dịch trong thị trường này thường diễn ra bí mật và không được khai báo, nhằm tránh sự kiểm soát của chính phủ và các cơ quan thuế. Những đặc điểm này không chỉ làm cho thị trường đen trở nên khó kiểm soát mà còn tạo ra nhiều thách thức đối với các chính sách kinh tế và an ninh của quốc gia.   

Các yếu tố dẫn đến sự phát triển của thị trường chợ đen 

1. Mức thuế cao và gánh nặng quy định: Nhiều doanh nghiệp và cá nhân có xu hướng tìm cách trốn thuế và hoạt động ngoài vòng kiểm soát của chính phủ nhằm tránh né các gánh nặng tài chính này. 

2. Thiếu hụt và kiểm soát giá cả: Khi các sản phẩm và dịch vụ không đủ cung cấp hoặc bị kiểm soát giá một cách nghiêm ngặt, thị trường chợ đen sẽ nổi lên để đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng.  

3. Bất ổn kinh tế và nghèo đói: Khi người dân không có đủ thu nhập để đáp ứng nhu cầu cơ bản, họ có xu hướng tham gia vào các hoạt động kinh tế ngầm để kiếm sống. Điều này đặc biệt phổ biến ở các quốc gia đang phát triển và có hệ thống kinh tế không ổn định. 

4. Tham nhũng chính trị và quản lý yếu kém: Khi các quan chức chính phủ tham nhũng và hệ thống pháp luật không được thực thi nghiêm chỉnh, các hoạt động kinh tế ngầm dễ dàng phát triển mà không gặp phải sự kiểm soát nghiêm ngặt nào.  

5. Nhu cầu cao và lợi nhuận lớn: Nhu cầu cao đối với các sản phẩm và dịch vụ bị cấm hoặc hạn chế và mức lợi nhuận lớn từ việc buôn bán hàng hóa phi pháp khiến nhiều người sẵn sàng tham gia vào thị trường chợ đen, từ đó thúc đẩy sự phát triển của thị trường này.   

Tác động kinh tế của thị trường chợ đen 

Ở khía cạnh khách quan, trong những thời kỳ khan hiếm, thị trường chợ đen có thể cung cấp sản phẩm và dịch vụ mà thị trường chính thức không đáp ứng đủ. Đồng thời, tạo ra các cơ hội việc làm tạm thời, đặc biệt là cho những người không thể tìm được việc làm trong thị trường chính thức. Những người lao động trong thị trường đen thường làm việc trong các ngành nghề như buôn bán lẻ, vận chuyển hàng hóa hoặc cung cấp dịch vụ cá nhân. Theo một báo cáo của ASEAN, tỷ lệ lao động phi chính thức ở Đông Nam Á rất cao, chiếm từ 70% đến 97% trong các ngành như dịch vụ lưu trú và ăn uống tại các quốc gia như Việt Nam, Myanmar, Lào và Campuchia. Mặc dù các công việc này không được bảo vệ bởi luật lao động và không có các quyền lợi xã hội, chúng vẫn cung cấp một nguồn thu nhập quan trọng cho những người gặp khó khăn kinh tế. 

Tuy nhiên, các hậu quả dài hạn của thị trường đen có thể gây tổn hại lớn cho nền kinh tế. Trong số đó là sự mất mát nguồn thu thuế của chính phủ do việc trốn thuế, từ đó dẫn đến sự thiếu hụt ngân sách và giảm khả năng đầu tư vào các dịch vụ công cộng như y tế, giáo dục và cơ sở hạ tầng. Theo báo cáo của OECD, ước tính hoạt động kinh tế phi pháp chiếm khoảng 28.3% GDP của Đông Nam Á​, dẫn đến thất thoát hàng tỷ USD tiền thuế mỗi năm. Chẳng hạn, tại Philippines, chính phủ mất khoảng 7.2 tỷ PHP (khoảng 140 triệu USD) do các hoạt động nhập khẩu lậu và trốn thuế​. 

Hơn nữa, thị trường chợ đen có thể gây ra những tác động tiêu cực đến sức khỏe cộng đồng và an toàn xã hội. Ví dụ như trong thời kỳ đại dịch COVID-19, sự bùng nổ nhu cầu khẩu trang trong giai đoạn đầu của đại dịch đã dẫn đến sự thiếu hụt nghiêm trọng và giá khẩu trang tăng cao. Cụ thể, theo trang Premier, trong tháng 3 và 4/2020, nhu cầu khẩu trang y tế tăng vọt với mức tăng hơn 14,000% đối với khẩu trang N95 và KN95, và 3,400% đối với khẩu trang phẫu thuật so với năm trước.

Thị trường chợ đen đã lợi dụng tình trạng này để bán các sản phẩm không đạt tiêu chuẩn, tăng giá một cách bất hợp lý và gây mất niềm tin của người dân vào các nguồn cung chính thức​. Theo số liệu, các cơ quan y tế phải đối mặt với chi phí tăng cao để mua sắm thiết bị bảo hộ cá nhân (PPE). Ví dụ, từ tháng 3 đến tháng 6/2020, Hiệp hội Bệnh viện Hoa Kỳ (AHA) ước tính các bệnh viện và hệ thống y tế đã phải chi thêm 2.4 tỷ USD cho PPE, tương đương khoảng 600 triệu USD mỗi tháng​. Ngoài ra, Cục Hải quan và Biên phòng Hoa Kỳ đã phải thu giữ hơn 1,000 bộ xét nghiệm COVID-19 giả từ Mexico, và nhiều sản phẩm tương tự đã được tìm thấy trên các nền tảng thương mại điện tử như Amazon và eBay​. 

Vấn đề này cũng xảy ra ở nhiều quốc gia khác và làm suy yếu các nỗ lực kiểm soát dịch bệnh của chính phủ. Các biện pháp chống dịch như phong tỏa và hạn chế đi lại đã ảnh hưởng lớn đến hoạt động kinh tế, với GDP toàn cầu giảm 5.2% trong năm 2020. 

Hơn nữa, thị trường chợ đen cũng khuyến khích các hoạt động tội phạm và tham nhũng, làm suy yếu sự ổn định kinh tế. Các hoạt động buôn bán ma túy, vũ khí và các sản phẩm phi pháp khác thường liên quan đến các tổ chức tội phạm có tổ chức và các quan chức tham nhũng. Điều này không chỉ gây ra các vấn đề an ninh nghiêm trọng mà còn làm suy yếu lòng tin của người dân vào hệ thống pháp luật và chính phủ.   

Ví dụ về thị trường tiền tệ chợ đen tại Việt Nam 

Thị trường tiền tệ chợ đen, hay thị trường ngoại tệ tự do, là một khía cạnh phức tạp và nhạy cảm trong nền kinh tế của bất kỳ quốc gia nào. Tại Việt Nam, một ví dụ điển hình về thị trường này là việc mua bán ngoại hối, đặc biệt là đồng USD, ngoài các kênh chính thức, chẳng hạn như tại tiệm vàng, khách sạn, nhà hàng…. Người dân thường tìm đến chợ đen để giao dịch ngoại tệ vì nhiều lý do, bao gồm việc tránh thủ tục phức tạp, sự chênh lệch tỷ giá có lợi hơn so với ngân hàng, hoặc nhu cầu sử dụng ngoại tệ vượt quá hạn mức cho phép của nhà nước. 

Xu hướng đầu cơ cũng diễn ra thường xuyên hơn trên thị trường chợ đen, là khi cá nhân hoặc tổ chức mua ngoại tệ với số lượng lớn, đợi khi giá tăng rồi bán ra để kiếm lời, làm tăng biến động giá và khiến tỷ giá hối đoái khó dự đoán. Việc này có thể làm suy yếu đồng VND, gây lạm phát và giảm sức mua. Ví dụ như, trong nửa đầu năm 2024, ngoài áp lực đồng USD mạnh lên do FED duy trì lãi suất cao, thì thị trường ngoại hối chợ đen trong nước đã có nhiều biến động mạnh, một phần do đầu cơ, đã khiến tỷ giá USD lên mức cao nhất lịch sử đạt hơn 26,000 đồng vào tháng 6/2024. NHNN đã phải can thiệp vào thị trường ngoại hối để hạ nhiệt tỷ giá USD/VND, bằng cách bán ra khoảng 6.4 tỷ USD để giảm áp lực lên đồng VND, vốn đã mất giá gần 5% so với đồng USD từ đầu năm. 

Theo ước tính, giao dịch trên thị trường chợ đen có thể đạt từ 2-5 triệu USD mỗi ngày, cho thấy sức ảnh hưởng không nhỏ đối với nền kinh tế. Chính phủ Việt Nam đã và đang thực hiện nhiều biện pháp can thiệp để kiểm soát thị trường này, bao gồm việc tăng cường kiểm tra, giám sát các hoạt động kinh doanh ngoại tệ, thắt chặt các quy định về chuyển đổi ngoại tệ và tăng cường chế tài xử phạt đối với các vi phạm. Ví dụ, vào năm 2023, Ngân hàng Nhà nước đã công bố việc xử phạt hơn 500 vụ vi phạm liên quan đến mua bán ngoại tệ trái phép, với tổng số tiền phạt lên tới hơn 10 tỷ đồng. 

Tuy nhiên, việc giải quyết triệt để vấn đề này đòi hỏi một chính sách đồng bộ và dài hạn, không chỉ từ phía nhà nước mà còn cần sự hợp tác của người dân và doanh nghiệp trong việc tuân thủ các quy định pháp luật, tạo môi trường giao dịch minh bạch và lành mạnh.    

Các biện pháp của chính phủ đối với chợ đen 

Nhìn chung, các chính phủ có thể triển khai các biện pháp cải cách quy định và khuyến khích thuế để giảm thiểu hoạt động của thị trường đen. Theo Ngân hàng Thế giới, việc đơn giản hóa hệ thống thuế và giảm thuế suất đã giúp tăng 15% thu nhập thuế chính thức ở các nước đang phát triển. Ngoài ra, cần tập trung vào các chính sách kinh tế nhằm giảm nghèo và thất nghiệp. Một nghiên cứu cho thấy rằng việc tạo ra cơ hội việc làm và nâng cao chất lượng giáo dục đã giảm tỷ lệ thất nghiệp xuống 2% từ mức trung bình từ 5.4%, và giảm 20% sự tham gia vào các hoạt động kinh tế ngầm ở các quốc gia thành viên OECD. 

Thêm vào đó, các hoạt động kinh tế ngầm thường bí mật và linh hoạt, yêu cầu đầu tư vào công nghệ giám sát hiện đại và đào tạo lực lượng chức năng. Cuối cùng, cần xử lý bất bình đẳng thu nhập, thiếu cơ hội việc làm và dịch vụ công cộng bằng các chương trình hỗ trợ xã hội. Theo Liên Hợp Quốc, các chương trình này đã nâng cao chất lượng cuộc sống và giảm tới 30% tỷ lệ tham gia vào kinh tế ngầm ở các quốc gia thực hiện. 

Tại Việt Nam, chính phủ đã ban hành nhiều quy định và luật nhằm đối phó với thị trường chợ đen và các hoạt động kinh tế phi pháp. Trong đó, có thể kể đến Luật Phòng, chống Buôn lậu; Luật Quản lý Thuế; Luật An ninh mạng; Luật Phòng, chống Rửa tiền; Nghị định về Hóa đơn… 

Các luật và quy định này đã giúp giảm thiểu tác động của thị trường chợ đen lên nền kinh tế rất hiệu quả. Trong đó có việc giảm thiểu buôn lậu và hàng giả. Theo báo cáo của Tổng cục Hải quan, trong năm 2022, các lực lượng chức năng đã phát hiện và xử lý hơn 15,000 vụ vi phạm buôn lậu và gian lận thương mại, tăng 10% so với năm 2021. Tổng giá trị hàng hóa tịch thu ước tính lên đến hơn 1,000 tỷ đồng (khoảng 43 triệu USD) . 

Hơn nữa, nhờ vào Luật Quản lý Thuế và các biện pháp cải cách thuế, thu thuế từ các doanh nghiệp đã tăng đáng kể. Theo Bộ Tài chính, thu ngân sách nhà nước năm 2022 đạt 1,563 nghìn tỷ đồng (khoảng 68 tỷ USD), tăng 12% so với năm 2021. Đặc biệt, việc sử dụng hóa đơn điện tử theo Nghị định 119/2018/NĐ-CP đã giúp tăng cường tính minh bạch và giảm thiểu gian lận thuế, đóng góp vào việc tăng thu ngân sách nhà nước.