Tại sao đầu tư khó?

Điểm Nhấn Chính

- Dù kiến thức đầu tư có thể học được qua sách vở, khóa học hay kinh nghiệm, thất bại trong đầu tư thường đến từ việc không kiểm soát được cảm xúc – những yếu tố như sợ hãi, tham lam, FOMO hay tự tin thái quá khiến nhà đầu tư hành động trái ngược với lý trí và kế hoạch ban đầu.

- Thành công trong đầu tư không nằm ở dự đoán thị trường, mà ở khả năng kiểm soát bản thân. Khi giữ được kỷ luật, tư duy độc lập và sự tỉnh táo trước biến động, nhà đầu tư có thể tránh các “bẫy” tâm lý, duy trì hướng đi dài hạn và tích lũy tài sản bền vững.

Tại Sao Đầu Tư Khó?

Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao nhiều người đọc hàng chục cuốn sách tài chính, theo dõi sát sao tin tức kinh tế nhưng vẫn thường xuyên thua lỗ? Điều gì khiến việc đầu tư trở nên khó khăn, phải chăng là do thiếu kiến thức, hay còn nguyên nhân nào khác? Trên thực tế, bí quyết đầu tư thành công không chỉ nằm ở sách vở hay số liệu, mà còn nằm ở cách chúng ta kiểm soát cảm xúc của mình. Chính những cảm xúc như tham lam, sợ hãi, hay quá tự tin mới là "chướng ngại vật" thực sự cản bước nhà đầu tư đạt được mục tiêu tài chính. 

Trong bài viết này, Tititada sẽ phân tích tại sao cảm xúc lại ảnh hưởng mạnh mẽ đến quyết định đầu tư. Đồng thời, bài viết sẽ điểm qua những bẫy cảm xúc phổ biến mà nhà đầu tư thường mắc phải. Quan trọng hơn, chúng ta sẽ tìm hiểu cách để nhận diện và tránh những bẫy tâm lý này, giúp bạn đầu tư một cách tỉnh táo và hiệu quả hơn. 

Kiến thức hay cảm xúc: Thách thức lớn nhất của nhà đầu tư 

Kiến thức đầu tư có thể được trau dồi qua sách vở, khóa học hay kinh nghiệm thực tế. Thế nhưng, điều khiến việc đầu tư trở nên khó khăn không nằm ở chỗ thiếu kiến thức, mà nằm ở việc kiểm soát cảm xúc. Nhiều người có thể hiểu rõ lý thuyết “mua thấp, bán cao”, nắm vững phân tích cơ bản lẫn kỹ thuật, nhưng khi thị trường biến động mạnh, họ vẫn hành động trái ngược với những những quy tắc cơ bản trong đầu tư.   Ví dụ, khi giá cổ phiếu tăng nóng, không ít nhà đầu tư lao vào mua đuổi vì sợ bỏ lỡ (mặc dù biết rằng mua giá quá cao rất rủi ro). Ngược lại, khi thị trường sụt giảm, nhiều người hoảng loạn bán tháo cho dù hiểu rõ nguyên tắc “không bán khi hoảng sợ”.  Trên thực tế, các chuyên gia về tài chính hành vi đã chỉ ra rằng thành công trong đầu tư phụ thuộc rất lớn vào tâm lý và kỷ luật của nhà đầu tư, kiến thức chỉ đóng góp 20%, và kỷ luật đóng góp tới 80% so với sự thành công. Nhà đầu tư huyền thoại Warren Buffett từng nhấn mạnh rằng để chiến thắng thị trường, bạn không cần trí tuệ siêu phàm, mà cần một tâm lý vững vàng. Chính sự bình tĩnh, kiên nhẫn và khả năng kiểm soát những cảm xúc nhất thời mới giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định đúng đắn. Ngược lại, chỉ một phút mất bình tĩnh hoặc một quyết định theo cảm hứng có thể xóa nhòa mọi công sức nghiên cứu và kiến thức tích lũy. 

Những "bẫy" tâm lý phổ biến khi đầu tư 

Tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội (FOMO)

 FOMO (viết tắt của Fear of Missing Out, nghĩa là nỗi sợ bị bỏ lỡ) là cảm giác lo lắng khi thấy người khác thu lợi nhuận mà mình thì không. Trong đầu tư, FOMO khiến nhà đầu tư chạy theo đám đông vì sợ bỏ lỡ cơ hội sinh lời. Họ có thể đổ tiền mua một cổ phiếu hoặc tài sản “nóng” chỉ vì thấy ai cũng đang mua, và cảm thấy đứng ngồi không yên khi thấy bạn bè, đồng nghiệp thu lời lớn. 

Hậu quả của FOMO là nhà đầu tư dễ mua vào ở đỉnh giá rồi sau đó hoảng loạn bán ra ở đáy khi thị trường điều chỉnh, gây thiệt hại nặng nề cho vốn liếng. FOMO cũng khiến người ta bỏ qua bước phân tích cẩn thận, ra quyết định vội vàng theo cảm xúc thay vì lý trí. Giai đoạn 2021, khi Bitcoin vượt 60.000 USD, làn sóng FOMO khiến hàng triệu nhà đầu tư nhỏ lẻ khắp thế giới mua vào ở đỉnh. Chỉ vài tháng sau, giá giảm gần 50%, và rất nhiều người “ôm lỗ” nặng. Tóm lại, FOMO chính là một “kẻ thù thầm lặng” âm thầm bào mòn lợi nhuận của nhà đầu tư. 

Nỗi sợ thua lỗ (Loss aversion) 

Tâm lý sợ thua lỗ khiến chúng ta cảm thấy mất mát hơn là vui sướng với lợi nhuận tương đương. Nhà đầu tư bị ảnh hưởng bởi nỗi sợ này thường ngại rủi ro một cách thái quá. Họ có xu hướng tránh những khoản đầu tư tiềm năng chỉ vì sợ mất tiền, ngay cả khi cơ hội sinh lời khá cao. Chẳng hạn, nhiều người chọn giữ tiền mặt hoặc gửi tiết kiệm lãi thấp vì sợ thua lỗ, để rồi tài sản tăng trưởng không đáng kể thay vì sinh lời.

Ngược lại, với những khoản đầu tư đang thua lỗ, nỗi lo này này khiến nhà đầu tư ngại cắt lỗ. Không ít người cố chấp giữ lại cổ phiếu đang giảm giá sâu với hy vọng “gỡ gạc” vốn, thay vì bán sớm để hạn chế thiệt hại. Việc không dám thừa nhận khoản đầu tư thất bại có thể dẫn đến thua lỗ nặng nề hơn khi giá tiếp tục giảm. Một minh chứng điển hình chính là bong bóng bất động sản Mỹ năm 2008: khi giá nhà bắt đầu giảm, nhiều hộ gia đình vẫn cố gắng giữ lại bất động sản mua bằng vốn vay, vì không muốn hiện thực hóa khoản lỗ. Kết quả là khi thị trường tiếp tục lao dốc, giá trị tài sản bốc hơi nhanh hơn tốc độ trả nợ, đẩy họ vào cảnh nợ xấu kéo dài nhiều năm. Để đạt được hiệu quả trong đầu tư, người đầu tư cần chấp nhận rằng thua lỗ là một phần của cuộc chơi, và điều quan trọng là quản lý rủi ro hiệu quả thay vì né tránh hoàn toàn. 

Sự tự tin thái quá (Overconfidence) 

Một bẫy tâm lý khác là sự tự tin thái quá vào khả năng đầu tư của bản thân. Nhiều nhà đầu tư (đặc biệt khi vừa có vài thương vụ thắng lợi) bắt đầu tin rằng mình “mát tay” hoặc có kiến thức đặc biệt hơn người khác. Họ đánh giá cao năng lực của mình và cho rằng có thể dự đoán thị trường chính xác tuyệt đối. Hệ quả là họ đưa ra quyết định chủ quan, bỏ qua phân tích khách quan và phớt lờ cảnh báo rủi ro. Thực tế đã cho thấy qua ví dụ bong bóng dot-com cuối thập niên 1990. Nhiều nhà đầu tư mới thấy tài khoản tăng vọt khi cổ phiếu công nghệ leo thang, rồi tin rằng mình nắm bắt được quy luật thị trường. Họ vay thêm vốn, dồn tiền vào các doanh nghiệp chưa có lợi nhuận thực chất, bỏ qua cảnh báo rủi ro. Khi bong bóng vỡ năm 2000, Nasdaq mất gần 80% giá trị, và niềm tin “không thể sai” nhanh chóng biến thành khoản thua lỗ nặng nề. 

Nhà đầu tư quá tự tin thường giao dịch quá mức và thiếu kỷ luật. Chẳng hạn, họ có thể dồn tỷ trọng lớn vào một cổ phiếu “ưu thích” mà bỏ qua nguyên tắc đa dạng hóa danh mục, hoặc liên tục mua bán ngắn hạn với niềm tin sẽ “ăn chênh lệch” mọi biến động nhỏ của thị trường. Sự tự tin mù quáng này dễ dẫn đến thua lỗ nặng nề khi thị trường đi ngược dự đoán. 

Thiên kiến xác nhận (Confirmation bias) 

Thiên kiến xác nhận là xu hướng tìm kiếm và tin tưởng những thông tin ủng hộ sẵn quan điểm của mình, đồng thời bỏ qua hoặc xem nhẹ các thông tin ngược lại. Khi đầu tư, nhiều người dễ dàng “bỏ ngoài tai” những cảnh báo rủi ro nếu chúng không phù hợp với kỳ vọng của họ. Ví dụ, một nhà đầu tự tin rằng cổ phiếu A rất tiềm năng sẽ chăm chú đọc các tin tức tốt về doanh nghiệp này, nhưng phớt lờ các báo cáo cho thấy dấu hiệu bất ổn. 

Thiên kiến xác nhận khiến chúng ta rơi vào “vòng echo” thông tin: ta chỉ nghe những gì muốn nghe, và tự nhốt mình trong chiếc hộp quan điểm cá nhân. Ở trong chiếc hộp ấy, thông tin tích cực liên tục lặp lại, tạo ảo giác rằng mình đang đi đúng hướng. Nhưng thực tế, cái nhìn phiến diện này khiến nhà đầu tư đánh giá sai tình hình, giữ khoản đầu tư kém hiệu quả quá lâu, hoặc bỏ lỡ thời điểm cắt lỗ kịp thời. 

Cách kiểm soát cảm xúc và đầu tư tỉnh táo hơn 

Không ai có thể loại bỏ hoàn toàn cảm xúc, nhưng chúng ta có thể học cách kiểm soát chúng để đầu tư sáng suốt hơn. Dưới đây là một số phương pháp giúp bạn tránh rơi vào các bẫy tâm lý kể trên:  Trước hết, một kế hoạch đầu tư rõ ràng chính là nền móng. Khi bạn đã xác định cụ thể mục tiêu, mức chấp nhận rủi ro, điểm cắt lỗ và kỳ vọng lợi nhuận trước khi bỏ tiền, thị trường có biến động thế nào thì cũng ít bị cuốn vào vòng xoáy cảm xúc. Ví dụ, nếu bạn đặt nguyên tắc chỉ chấp nhận lỗ 10% trên một cổ phiếu, thì khi giá giảm đến ngưỡng đó, việc bán ra sẽ trở thành hành động tự nhiên thay vì một cuộc đấu tranh nội tâm. Nhờ vậy, bạn tránh được cảnh “ôm lỗ” vì hy vọng mơ hồ rằng giá sẽ hồi phục. 

Song song đó, đa dạng hóa danh mục cũng là một cách kiểm soát cảm xúc. Khi tất cả vốn liếng dồn vào một loại tài sản, biến động của nó sẽ khuấy động tâm lý bạn dữ dội, dẫn đến những quyết định nóng vội. Ngược lại, nếu danh mục được phân bổ hợp lý, chẳng hạn có cả cổ phiếu, trái phiếu và quỹ ETF, thì rủi ro của một khoản đầu tư sẽ được cân bằng bởi sự ổn định từ khoản khác. Điều này tạo cho bạn cảm giác an toàn hơn, từ đó giảm bớt sự hoang mang khi thị trường rung lắc. 

Một yếu tố không kém phần quan trọng là giữ tư duy độc lập. Đám đông có thể mang lại cảm giác an toàn, nhưng trên thị trường tài chính, đi theo số đông đôi khi lại chính là con đường dẫn đến thua lỗ. Việc liên tục nhìn thấy tin tức “ai cũng đang lãi” dễ khiến bạn FOMO, nhưng hãy tự hỏi: nếu không biết đến thông tin này, liệu bạn có thực sự muốn đầu tư không? Khi câu trả lời là “không”, thì rõ ràng quyết định của bạn đang bị cảm xúc chi phối nhiều hơn là phân tích. Chỉ khi dựa vào lập luận riêng của mình dựa trên số liệu, báo cáo và kế hoạch đầu tư cá nhân thì bạn mới có thể tránh bị cảm xúc bầy đàn lấn át. 

Ngoài ra, việc xử lý thông tin một cách tỉnh táo cũng là bài tập quan trọng. Thị trường tràn ngập tin đồn và quan điểm trái chiều; nếu bạn chỉ chọn lọc những thứ phù hợp với kỳ vọng của mình, bạn sẽ rơi vào thiên kiến xác nhận. Cách khắc phục là rèn thói quen kiểm chứng từ nhiều nguồn khác nhau, đồng thời sẵn sàng chấp nhận thông tin bất lợi. Khi nhìn thị trường qua lăng kính toàn diện, bạn sẽ ít bị “sốc” bởi những tin xấu bất ngờ, và nhờ đó giữ được sự bình tĩnh. 

Cuối cùng, đừng ngần ngại tìm đến góc nhìn khách quan từ bên ngoài. Ngay cả những nhà đầu tư dày dạn kinh nghiệm cũng có lúc bị cuốn vào cảm xúc. Việc tham khảo ý kiến từ một người bạn đầu tư nghiêm túc, hay một cố vấn tài chính, có thể giúp bạn thấy rõ điểm mù của bản thân. Một cái nhìn lạnh lùng, tách biệt khỏi tiền bạc của bạn, thường mang đến sự cân bằng quý giá, giống như một “cái phanh” giúp bạn chậm lại trước khi ra quyết định sai lầm.  Kiểm soát cảm xúc chính là chiếc “la bàn” của nhà đầu tư. Khi giữ được lý trí và kỷ luật, bạn sẽ không bị cuốn theo biến động ngắn hạn của thị trường, mà luôn duy trì hướng đi ổn định cho hành trình đầu tư.  Một trong những lời khuyên cho các nhà đầu tư đầy chính là đầu tư định kỳ DCA, mỗi tháng bỏ một số tiền chỉ từ 500,000đ mua một rổ cổ phiếu, hay ETFs, hay một chứng chỉ quỹ. Bạn có biết, nếu mỗi tháng đầu tư 1 triệu đồng từ luc 18 tuổi đến 60 tuổi với lãi suất 10%/năm, bạn đã có 7.7 tỷ đồng không?