Như thế nào là nền kinh tế chỉ huy?

Điểm nhấn chính:

- Trong nền kinh tế chỉ huy, chính phủ trung ương quyết định mức độ sản xuất hàng hóa và kiểm soát việc phân phối cũng như giá cả của chúng.

- Trong hệ thống thị trường tự do, các doanh nghiệp tư nhân đặt ra mức sản xuất và giá cả dựa trên nhu cầu.  

Nền kinh tế chỉ huy là gì?

Nền kinh tế chỉ huy (Command economy) là một khía cạnh quan trọng của một hệ thống chính trị trong đó cơ quan chính quyền trung ương quyết định mức sản xuất được phép và mức giá có thể được tính cho hàng hóa và dịch vụ. Hầu hết các ngành công nghiệp và đất đai đều do chính phủ sở hữu.

Nền kinh tế chỉ huy hoạt động như thế nào?

Trong nền kinh tế chỉ huy tập trung, chính phủ sẽ là người tạo ra một kế hoạch kinh tế tập trung. Ví dụ, chính phủ có thể thiết lập một kế hoạch 5 năm nhằm đặt ra các mục tiêu kinh tế và xã hội cho mọi lĩnh vực và khu vực của đất nước. Các kế hoạch ngắn hạn chuyển đổi các mục tiêu thành các mục tiêu có thể thực hiện được.

Đồng thời, chính phủ cũng phân bổ mọi nguồn lực theo kế hoạch trung ương. Họ sẽ cố gắng sử dụng vốn, lao động và tài nguyên thiên nhiên của quốc gia theo cách hiệu quả nhất có thể.

Kế hoạch tập trung đặt ra các ưu tiên cho việc sản xuất tất cả hàng hóa và dịch vụ. Điều đó bao gồm hạn ngạch và kiểm soát giá cả. Mục tiêu là cung cấp đủ thực phẩm, nhà ở và những thứ cơ bản khác để đáp ứng nhu cầu của mọi người trong nước. Kế hoạch tập trung cũng đặt ra các ưu tiên cho quốc gia về các vấn đề như chiến tranh.

Trong một nền kinh tế chỉ huy, chính phủ cũng sở hữu các doanh nghiệp độc quyền trong các ngành được coi là quan trọng và thiết yếu cho mục tiêu của nền kinh tế, bao gồm các lĩnh vực tài chính, tiện ích,… Điều đó tạo ra thiếu sự cạnh tranh trong nước trong bất kỳ lĩnh vực nào do chính phủ kiểm soát.

Ngoài ra, chính phủ tạo ra các luật, quy định và chỉ thị để thực thi kế hoạch, nhiệm vụ đất nước. Theo đó, các doanh nghiệp phải bám sát chỉ tiêu sản xuất, tuyển dụng của kế hoạch. Họ không thể tự mình phản ứng như các lực lượng trong thị trường tự do.

Quốc gia nào đang vận hành theo nền kinh tế chỉ huy?

Belarus: Từng là một trong 15 nước cộng hòa của của Liên Xô cũ trong 70 năm cho đến khi tách ra và tuyên bố độc lập vào năm 1991, Belarus vẫn là một nền kinh tế chỉ huy. Tính đến năm 2022, chính phủ đã sở hữu tới 80% doanh nghiệp và 75% ngân hàng trong nước.

Trung Quốc: Sau Thế chiến thứ hai, Mao Tse Tung đã tạo ra một xã hội do Chủ nghĩa Cộng sản cai trị. Ông thực thi một nền kinh tế có kế hoạch chặt chẽ. Các nhà lãnh đạo hiện nay vẫn hướng tới một hệ thống thị trường dựa trên chế độ chỉ huy. Họ tiếp tục tạo ra các kế hoạch 5 năm để vạch ra các mục tiêu và mục tiêu kinh tế.

Cuba: Cuộc cách mạng năm 1959 của Fidel Castro đã thiết lập Chủ nghĩa Cộng sản và một nền kinh tế kế hoạch hóa. Liên Xô đã trợ cấp cho nền kinh tế Cuba cho đến năm 1990. Chính phủ đang dần dần kết hợp các cải cách thị trường để thúc đẩy tăng trưởng.

Iran: Chính phủ kiểm soát phần lớn nền kinh tế thông qua sự kết hợp giữa kiểm soát trực tiếp và gián tiếp của nhà nước. Sự kiểm soát này đã tạo ra sự kém hiệu quả và suy thoái, đồng thời các biện pháp trừng phạt từ cộng đồng quốc tế đã khiến những khó khăn này trở nên tồi tệ hơn. Các biện pháp trừng phạt này kết thúc vào năm 2015 theo thỏa thuận thương mại hạt nhân, trước khi được Mỹ áp dụng lại vào năm 2018 sau khi Tổng thống Trump rút khỏi thỏa thuận.

Libya: Nền kinh tế Libya gần như hoàn toàn phụ thuộc vào lĩnh vực dầu khí và hầu hết người Libya làm việc cho chính phủ.

Triều Tiên: Trong nhiều thập kỷ, Triều Tiên là một trong những nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung nhất thế giới. Chính phủ Mỹ coi nguồn vốn công nghiệp của Triều Tiên gần như không thể sửa chữa được do quản lý yếu kém, thiếu đầu tư và thiếu nguyên liệu. Người dân Bắc Triều Tiên phải đối mặt với nạn đói đang diễn ra.

Nga: Năm 1917, Vladimir Lenin và Cách mạng Nga đã tạo ra nền kinh tế chỉ huy Cộng sản đầu tiên. Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết (Liên Xô) cũng là nền kinh tế chỉ huy tồn tại lâu nhất, kéo dài từ những năm 1930 cho đến cuối những năm 1980. Kể từ khi Liên Xô sụp đổ, nhà nước Nga đã chuyển quyền sở hữu các công ty lớn nhất cho các nhà tài phiệt.

Hiện nay, một số nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, như Trung Quốc và Nga, đã bắt đầu bổ sung thêm các khía cạnh của nền kinh tế thị trường và điều này tạo ra nền kinh tế hỗn hợp. Các nền kinh tế khác, như Bắc Triều Tiên và Cuba, vẫn bị hạn chế về mặt kinh tế.

Những lập luận chống lại nền kinh tế chỉ huy

Bất kỳ nhà tư bản nào cũng sẽ lập luận rằng nền kinh tế chỉ huy phải đối mặt với ít nhất hai vấn đề lớn: thứ nhất là vấn đề khuyến khích và thứ hai là khoảng trống thông tin giữa các nhà hoạch định chính sách trong việc đưa ra mọi quyết định.

Vấn đề khuyến khích

Đầu tiên là vấn đề khuyến khích. Các nhà hoạch định chính sách, ngay cả trong nền kinh tế chỉ huy, đều là con người. Các nhóm lợi ích chính trị và cuộc tranh giành quyền lực giữa họ sẽ chi phối việc hoạch định chính sách trong nền kinh tế chỉ huy thậm chí còn nhiều hơn cả trong nền kinh tế tư bản vì họ không bị hạn chế bởi các hình thức kỷ luật dựa trên thị trường như xếp hạng tín dụng quốc gia hoặc tháo chạy vốn.

Tiền lương được chính phủ ấn định cho người lao động và lợi nhuận bị loại bỏ như một động cơ khuyến khích quản lý. Không có lý do rõ ràng nào để tạo ra sự xuất sắc, nâng cao hiệu quả, kiểm soát chi phí hoặc đóng góp nỗ lực vượt quá mức tối thiểu cần thiết để tránh bị trừng phạt chính thức. Để tiến lên trong nền kinh tế chỉ huy đòi hỏi phải làm hài lòng các lãnh đạo đảng và có những mối quan hệ phù hợp thay vì tối đa hóa giá trị cổ đông hoặc đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng. Vì thế mà hành vi tham nhũng có xu hướng lan tràn ở một nền kinh tế chỉ huy.

Khoảng trống thông tin

Bài toán kinh tế trong nền kinh tế chỉ huy lần đầu tiên được mô tả bởi các nhà kinh tế người Áo Ludwig von Mises và FA Hayek. Các nhà hoạch định trung tâm bằng cách nào đó phải tính toán số lượng mỗi sản phẩm và dịch vụ sẽ được sản xuất và phân phối.

Trong hệ thống thị trường tự do, điều này được xác định theo cách phi tập trung thông qua sự tương tác giữa cung và cầu. Người tiêu dùng định hình nhu cầu thông qua sản phẩm và dịch vụ họ mua hoặc không mua. Các nhà sản xuất phản ứng bằng cách tạo ra nhiều sản phẩm và dịch vụ hơn mà người tiêu dùng yêu cầu. Hơn nữa, tất cả các yếu tố này đều có thể định lượng được. Ở mỗi bước của chuỗi cung ứng, ai đó sẽ đếm số lượng bơ, quần jean xanh và cờ lê có nhu cầu ngoài kia.

Trong nền kinh tế chỉ huy, các nhà lập kế hoạch trung ương ít nhất ban đầu phải nắm bắt được các nhu cầu cơ bản sống còn của người dân về lương thực, quần áo và chỗ ở. Nhưng nếu không có lực lượng cung và cầu hướng dẫn họ, họ không có phương pháp hợp lý nào để điều chỉnh việc sản xuất và phân phối hàng hóa phù hợp với mong muốn và sở thích của người tiêu dùng.

Theo thời gian, các vấn đề về khuyến khích và tính toán kinh tế của nền kinh tế chỉ huy có nghĩa là các nguồn lực và hàng hóa vốn bị lãng phí, và xã hội trở nên nghèo khó.

Nền kinh tế chỉ huy khác nền kinh tế tự do như thế nào?

Trong nền kinh tế thị trường tự do, các doanh nghiệp tư nhân xác định mức độ sản xuất của mình theo quy luật cung cầu. Tuy nhiên, trong nền kinh tế chỉ huy, quyết định này được đưa ra bởi chính phủ.

Thế nhưng, ngày nay rất ít nền kinh tế thị trường tự do hoạt động hoàn toàn theo nguyên tắc tự do kinh doanh. Chính phủ có thể sử dụng các chính sách và quy định công để khuyến khích sản xuất một sản phẩm, chẳng hạn như ô tô tiết kiệm nhiên liệu. Và một số nền kinh tế chỉ huy đã nới lỏng sự kiểm soát của họ. Sự bùng nổ kinh tế của Trung Quốc đã không bắt đầu cho đến khi nước này tạo ra được sự pha trộn của riêng mình giữa hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa và doanh nghiệp tư bản chủ nghĩa.