Đội tàu bóng tối ảnh hưởng như thế nào đến ngành vận tải biển?

Điểm nhấn chính:

- Đội tàu bóng tối khiến cho thị trường vận tải dầu dư cung, làm giảm giá cước và rủi ro vận tải biển toàn cầu.

- Sự phát triển của tàu bóng tối gây áp lực lên an toàn, bảo hiểm, uy tín và môi trường trong ngành vận tải biển.

Khi những con tàu vô hình làm xáo trộn tình hình thương mại toàn cầu

Trong bối cảnh các lệnh trừng phạt quốc tế ngày càng gia tăng, một hiện tượng đáng chú ý đã xuất hiện và phát triển mạnh mẽ: đội tàu bóng tối (dark fleet). Đây là tập hợp các tàu biển hoạt động ngoài luồng kiểm soát quốc tế, thường được sử dụng để vận chuyển hàng hóa bị trừng phạt như dầu mỏ từ Nga, Iran, Venezuela... Sự tồn tại và phát triển của đội tàu này đang đặt ra nhiều thách thức nghiêm trọng đối với ngành vận tải biển toàn cầu.

Theo ước tính, đội tàu bóng tối hiện bao gồm khoảng hơn 700 tàu chở dầu, chủ yếu là các tàu cũ, có tuổi đời trung bình trên 18 năm, và thường hoạt động dưới các quốc kỳ dễ dãi như Panama, Liberia hoặc Quần đảo Marshall. Theo ước tính của Clarkson Research, đội tàu bóng tối chiếm khoảng 11% công suất vận tải dầu toàn cầu. Các tàu này sử dụng nhiều chiến thuật che giấu như tắt hệ thống định vị AIS, đổi tên, chuyển quyền sở hữu thường xuyên, và sử dụng các công ty vỏ bọc để né tránh các lệnh trừng phạt và quy định quốc tế.

Nguồn: AXSMarine, Tititada Research

Đáng chú ý, gần một nửa số tàu trong đội tàu này hiện tham gia trực tiếp vào hoạt động vận chuyển dầu của Nga. Kể từ khi mức trần giá dầu thô được Nhóm G7, Liên minh châu Âu và Úc chính thức áp dụng vào tháng 12/2022 với mục tiêu siết chặt nguồn thu từ xuất khẩu dầu của Nga, thị phần của đội tàu bóng tôi trong hoạt động xuất khẩu dầu của nước này đã tăng lên hơn 27%. Riêng trong năm 2024, mức tăng tiếp tục vượt qua mốc 15%, cho thấy đội tàu ngoài luồng đang ngày càng đóng vai trò chủ chốt trong chuỗi vận chuyển năng lượng toàn cầu. Sự gia tăng này không chỉ làm giảm hiệu quả của các biện pháp trừng phạt quốc tế mà còn kéo theo nhiều rủi ro lớn về an toàn hàng hải, bảo vệ môi trường và tính minh bạch trong thương mại toàn cầu.

Tác động của đội tàu bóng tối tới ngành vận tải biển

Cung – cầu vận tải biển

Sự phát triển ồ ạt của đội tàu bóng tối đã thu hẹp đáng kể nguồn cung tàu chở dầu minh bạch trên thị trường toàn cầu. Nhiều tàu từng vận hành trong các tuyến quốc tế thông thường nay đã chuyển sang vận chuyển hàng hóa bị trừng phạt, dẫn tới sự thiếu hụt tàu hiện đại, đạt chuẩn quốc tế. Theo phân tích của Vortexa, chỉ trong năm 2023, số tàu chở dầu loại Aframax và Suezmax sẵn sàng cho các tuyến vận tải sạch (xăng dầu tinh chế và hóa chất) ở châu Âu và châu Á đã giảm gần 17% so với trung bình ba năm trước đại dịch.

Bên cạnh đó, hiện tượng hồi sinh tàu cũ vốn không còn đáp ứng tiêu chuẩn an toàn quốc tế càng trở nên phổ biến khi nhiều tàu loại này gia nhập đội tàu bóng tối thay vì bị loại bỏ hoặc tháo dỡ. Báo cáo của UNCTAD xác nhận, đến cuối năm 2023, tuổi đời trung bình của đội tàu chở dầu thế giới đã vượt mốc 20 năm, mức cao nhất kể từ đầu thế kỷ 21. Hệ quả là thị trường vận tải chính thống ngày càng khan hiếm tàu hiện đại, buộc các doanh nghiệp xuất nhập khẩu lớn cạnh tranh gay gắt để thuê được tàu an toàn và có bảo hiểm quốc tế.

Không chỉ thu hẹp nguồn cung, sự phân mảnh thị trường do đội tàu bóng tối gây ra còn khiến việc cân đối nhu cầu vận tải ngày càng khó dự báo. Các chủ tàu vận tải chính thống thường xuyên đối mặt với tình trạng biến động giá thuê và thiếu tàu vào các giai đoạn cao điểm giao nhận hàng hóa. Theo Argus Media, thời gian chờ tàu tại các cảng lớn như Rotterdam, Singapore và Zhoushan đã tăng thêm 10–20% so với bình quân giai đoạn 2019–2021, buộc các doanh nghiệp phải chủ động thuê tàu sớm hơn và chấp nhận chi phí vận chuyển cao hơn.

Ngoài ra, sự lớn mạnh của đội tàu bóng tối còn góp phần đẩy giá thuê tàu toàn cầu lên mức cao. Thống kê của Lloyd’s List cho thấy, trong Q1/2024, giá thuê tàu dầu Aframax trên các tuyến "sạch" đã tăng tới 25–30% svck năm trước, nguyên nhân chính là do nguồn cung tàu chất lượng cao bị "hút" vào vận chuyển các lô hàng chịu lệnh trừng phạt.

Giá cước vận tải

Sự trỗi dậy của đội tàu bóng tối đang làm đảo lộn cán cân cung – cầu trong ngành vận tải biển toàn cầu. Thay vì bị tháo dỡ do cũ kỹ, hàng trăm tàu già đời đã được “hồi sinh” để vận chuyển dầu mỏ từ các quốc gia chịu trừng phạt như Nga, Iran, Venezuela. Các tàu này hoạt động dưới các “quốc kỳ dễ dãi”, thường xuyên đổi tên, tắt hệ thống định vị, và né tránh mọi giám sát quốc tế.

Để bù đắp rủi ro pháp lý và kỹ thuật, đội tàu bóng tối chấp nhận hợp đồng với mức giá cước rất cao. Theo Lloyd’s List, năm 2023 giá cước vận chuyển dầu Nga sang châu Á có thời điểm cao gấp 2–3 lần so với các tuyến hàng hải tiêu chuẩn, cá biệt một số chuyến lên tới 20–35 USD/thùng – trong khi giá bình quân quốc tế chỉ 7–12 USD/thùng.

Tuy nhiên, nghịch lý là trong khi đội tàu bóng tối khiến nguồn cung tàu chở dầu trên thị trường thế giới thực chất tăng lên (vì nhiều tàu cũ lẽ ra phải phá dỡ nhưng vẫn tiếp tục hoạt động), thì nguồn cung tàu đạt chuẩn quốc tế lại bị thu hẹp. Hàng loạt tàu từng hoạt động minh bạch đã chuyển sang các tuyến “ngoài luồng”, khiến ở thị trường compliant (tức là vận tải minh bạch, có bảo hiểm, qua kiểm định đầy đủ) xuất hiện tình trạng thiếu tàu cục bộ, đặc biệt trong giai đoạn 2022–2023.

Hệ quả là giá cước các tuyến vận tải “sạch” tăng mạnh: giá thuê tàu Aframax và Suezmax ở khu vực Nam Á và Trung Đông từng tăng hơn 30% so với giai đoạn trước đại dịch. Giá cước vận chuyển sản phẩm hóa dầu từ Trung Đông sang châu Á trong Q1/2024 cũng tăng trung bình 18% so với cùng kỳ năm trước. Điều này mang lại lợi ích lớn cho các chủ tàu compliant, đặc biệt là doanh nghiệp tập trung cho thuê định hạn và sở hữu đội tàu đạt chuẩn.

Tuy nhiên, phía sau bức tranh giá cước tăng, thị trường vẫn tiềm ẩn nguy cơ dư cung. Nguyên nhân là tỷ lệ phá dỡ tàu dầu cũ hiện ở mức thấp nhất 30 năm do phần lớn tàu cũ không bị tháo dỡ bị “hấp thụ” vào đội bóng tối. Nếu các biện pháp trừng phạt tiếp tục siết chặt, đội tàu bóng tối buộc phải phá dỡ, giúp cân bằng lại thị trường. Ngược lại, nếu tàu cũ tiếp tục tồn tại song song với tàu mới, dư cung sẽ trở thành áp lực lớn kéo giá cước đi xuống trong trung và dài hạn.

Nguồn: AXSMarine, Tititada Research

Tác động đến an toàn hàng hải và môi trường

Đội tàu bóng tối chủ yếu sử dụng các tàu cũ, kém tiêu chuẩn và bảo dưỡng sơ sài – rất nhiều trong số này được đóng từ những năm 1990 hoặc đầu 2000. Theo International Group of P&I Clubs, gần 80% số tàu trong đội bóng tối có tuổi đời trên 15 năm, nhiều tàu không còn được các tổ chức đăng kiểm lớn cấp chứng chỉ an toàn . Để né tránh kiểm tra, các tàu này thường xuyên tắt hệ thống AIS, thay đổi tên, chuyển đổi cờ quốc gia, hoặc chuyển tải hàng hóa (STS transfer) ngoài vùng biển quốc tế – những hành vi này khiến nguy cơ xảy ra tai nạn, sự cố tràn dầu, va chạm gia tăng đáng kể.

Báo cáo của IEA ghi nhận, chỉ riêng trong năm 2023 đã có ít nhất 7 vụ tràn dầu lớn liên quan trực tiếp đến tàu bóng tối ở các khu vực Địa Trung Hải, Singapore, Trung Đông và Đông Nam Á, với tổng lượng dầu tràn ước tính gần 50,000 tấn, cao hơn hẳn mức trung bình các năm trước đó . Vụ việc nổi bật nhất là tàu Pablo chở dầu Iran bị nổ ngoài khơi Malaysia tháng 5/2023, gây tràn dầu nghiêm trọng và mất nhiều tuần để dọn dẹp .

Các sự cố từ tàu bóng tối còn gây khó khăn lớn cho công tác cứu hộ và xử lý hậu quả, do tàu thường không mua bảo hiểm trách nhiệm quốc tế (P&I) hoặc đăng ký dưới các pháp nhân “ma”. Nhiều trường hợp, chủ sở hữu thực sự của tàu không thể truy vết, hoặc đã giải thể trước khi sự cố xảy ra .

Tác động đến thị trường bảo hiểm hàng hải

Vì hoạt động ngoài luồng và vận chuyển hàng hóa bị trừng phạt, đội tàu bóng tối không đủ điều kiện mua bảo hiểm trách nhiệm dân sự từ các câu lạc bộ P&I quốc tế. Theo IMO, điều này làm gia tăng rủi ro không chỉ cho các chủ tàu bóng tối mà cả cho các hãng vận tải compliant, bởi các công ty bảo hiểm đã thắt chặt quy trình thẩm định, tăng phí hoặc từ chối bảo hiểm cho các tàu có dấu hiệu liên quan đến vận tải hàng hóa chịu trừng phạt.

Ngoài ra, một số tổ chức bảo hiểm “ngoài luồng” hoặc không uy tín đã xuất hiện để phục vụ riêng cho đội tàu bóng tối, song thực tế, khả năng chi trả bồi thường khi xảy ra sự cố là rất thấp. Điều này dẫn đến nguy cơ các chi phí phục hồi môi trường, bồi thường nạn nhân sau sự cố sẽ rơi vào vai chính phủ hoặc cộng đồng quốc tế.

Không chỉ vậy, rủi ro dây chuyền lan sang các hãng vận tải compliant: các ngân hàng và tổ chức tài chính cũng siết chặt việc cho vay đóng mới hoặc mua tàu, nếu tàu có lịch sử liên quan đến hoạt động “shadow fleet”. Một số chủ tàu compliant từng thuê tàu cho các tuyến “nguy cơ cao” đã bị các ngân hàng từ chối tài trợ vốn lưu động hoặc nâng lãi suất vay.

Tác động đến uy tín ngành vận tải biển và môi trường pháp lý

Sự hiện diện của đội tàu bóng tối khiến hình ảnh ngành vận tải biển quốc tế bị hoen ố. Các hoạt động như sử dụng giấy tờ giả, thay đổi cờ tàu thường xuyên, chuyển tải hàng hóa không khai báo… khiến ngành vận tải biển bị gắn liền với các hoạt động bất hợp pháp như rửa tiền, tài trợ khủng bố, buôn lậu và trốn thuế . Theo Financial Times, một số chủ tàu compliant đã mất hợp đồng dài hạn với các tập đoàn đa quốc gia chỉ vì bị nghi ngờ liên quan đến hoạt động “bóng tối”.

Về mặt pháp lý, các tổ chức quốc tế như IMO, EU, OFAC, cũng như các quốc gia sở tại, đã phải siết chặt hơn các quy định về kiểm soát tàu thuyền, chia sẻ thông tin giám sát và phối hợp truy vết. Ví dụ, Singapore, một trong những cảng trung chuyển lớn nhất thế giới, đã tăng cường kiểm tra và áp dụng “danh sách đen” cho các tàu có dấu hiệu bóng tối kể từ đầu 2024 . Nhiều cảng biển khác như Fujairah (UAE), Rotterdam (Hà Lan) cũng có động thái tương tự.

Quy trình kiểm soát, thủ tục pháp lý dành cho các chủ tàu compliant vì thế trở nên phức tạp, tốn thời gian và chi phí hơn, làm giảm tính cạnh tranh của các hãng vận tải biển quốc tế tuân thủ luật lệ.

Ứng phó với sự gia tăng của đội tàu bóng tối

Sự nổi lên mạnh mẽ của đội tàu bóng tối không chỉ đặt ra thách thức về quản lý mà còn buộc các bên liên quan – từ cơ quan quản lý quốc tế, doanh nghiệp vận tải cho tới các cảng biển, hãng bảo hiểm – phải chủ động tìm kiếm các giải pháp thích ứng mới.

Trước hết, các quốc gia và tổ chức quốc tế đã tăng cường hợp tác nhằm kiểm soát chặt chẽ hơn đối với hoạt động của đội tàu bóng tối. Tổ chức Hàng hải Quốc tế (IMO), Liên minh châu Âu (EU) và các nước G7 liên tục cập nhật danh sách tàu, chủ tàu, công ty môi giới bị nghi vấn dính líu tới vận chuyển hàng hóa chịu trừng phạt. Cơ chế chia sẻ dữ liệu về hành trình, lịch sử đổi cờ và quyền sở hữu tàu được số hóa mạnh mẽ hơn, giúp các cơ quan kiểm soát cửa khẩu và hải quan dễ dàng xác minh thông tin khi tàu cập cảng hoặc quá cảnh.

Ứng dụng công nghệ đang trở thành xu hướng trọng tâm. Hệ thống giám sát AIS (Automatic Identification System), kết hợp với dữ liệu vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI), giúp phát hiện kịp thời các hành vi tắt thiết bị định vị, chuyển tải hàng hóa bất thường hoặc thay đổi hành trình đột ngột – những dấu hiệu điển hình của tàu bóng tối. Nhiều startup và tập đoàn công nghệ lớn như Windward, MarineTraffic đã phát triển các nền tảng phân tích dữ liệu lớn, giúp cảng biển và nhà đầu tư đánh giá rủi ro trước khi giao dịch với một tàu nào đó.

Hãng bảo hiểm và tổ chức tài chính cũng siết chặt các điều kiện cấp bảo hiểm, kiểm soát thanh toán đối với các tàu có lịch sử giao dịch không minh bạch. Các câu lạc bộ bảo hiểm quốc tế (P&I clubs) đã thiết lập hệ thống kiểm tra chéo, tăng cường quy trình thẩm định khách hàng, thậm chí từ chối cung cấp dịch vụ cho tàu nghi vấn. Điều này không chỉ giảm rủi ro tài chính mà còn tạo sức ép buộc chủ tàu phải minh bạch hơn về nguồn gốc, lịch sử hoạt động.

Về phía doanh nghiệp vận tải biển, xu hướng đầu tư vào đội tàu hiện đại, đạt chuẩn quốc tế được đẩy mạnh. Các doanh nghiệp lớn ưu tiên ký hợp đồng dài hạn với đối tác minh bạch, xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ để phòng ngừa rủi ro pháp lý khi nhận hàng hóa có nguồn gốc phức tạp. Việc số hóa dữ liệu vận hành, quản lý hồ sơ tàu, kiểm soát hành trình thực tế đang trở thành tiêu chuẩn mới trong ngành.

Ngoài ra, các cảng biển lớn trên thế giới như Singapore, Rotterdam, Fujairah đã áp dụng các biện pháp kiểm tra nghiêm ngặt đối với tàu ra/vào, từ chối phục vụ các tàu có dấu hiệu “bóng tối” hoặc vướng vào các vụ việc môi trường, an toàn nghiêm trọng

Kết luận

Sự xuất hiện và phát triển của đội tàu bóng tối đã tạo ra những tác động sâu rộng và đa chiều đối với ngành vận tải biển toàn cầu. Trong ngắn hạn, nó làm xáo trộn cán cân cung – cầu, đẩy giá cước lên cao ở một số phân khúc và tạo ra cơ hội kiếm lời lớn cho một số chủ tàu sẵn sàng chấp nhận rủi ro. Tuy nhiên, về lâu dài, hệ quả để lại là sự bất ổn về an toàn hàng hải, nguy cơ môi trường, cùng rủi ro pháp lý và tài chính lan rộng khắp chuỗi cung ứng.

Chính vì vậy, các bên liên quan không thể “đứng ngoài cuộc” mà buộc phải chủ động thích ứng: từ tăng cường hợp tác kiểm soát quốc tế, ứng dụng công nghệ số, đến siết chặt tiêu chuẩn vận hành, bảo hiểm và tài chính. Đội tàu bóng tối, dù phát triển nhanh trong giai đoạn các lệnh trừng phạt gia tăng, cuối cùng vẫn khó có thể duy trì sức ảnh hưởng lâu dài nếu toàn ngành đồng thuận nâng cao chuẩn minh bạch và an toàn.

Trong tương lai, ngành vận tải biển sẽ đứng trước ngã rẽ: hoặc tiến tới một môi trường vận hành minh bạch, công bằng, an toàn hơn – hoặc tiếp tục đối mặt với các rủi ro kéo dài từ vùng tối của chuỗi cung ứng. Việc lựa chọn hướng đi nào phụ thuộc vào quyết tâm và hành động cụ thể của tất cả các bên tham gia thị trường.