Ảo tưởng lãi vốn

Ảo tưởng lãi vốn (Capital gain illusion) là hiện tượng tâm lý tài chính khi nhà đầu tư tin rằng mình đang thực sự có lời vì giá trị tài sản (cổ phiếu, bất động sản, tiền điện tử…) tăng cao trên thị trường, nhưng thực tế chưa hiện thực hóa lợi nhuận, và giá trị này có thể thay đổi bất kỳ lúc nào. Đây là một dạng nhận thức sai lệch thường gặp khiến nhiều nhà đầu tư ra quyết định chi tiêu, vay nợ hoặc tái đầu tư dựa trên cảm giác “giàu có” tạm thời, dẫn đến rủi ro tài chính lớn nếu thị trường đảo chiều.

Hiện tượng này đặc biệt phổ biến trong các giai đoạn thị trường tăng trưởng mạnh, khi giá tài sản tăng liên tục mà không đi kèm phân tích giá trị nội tại. Nhà đầu tư dễ bị cuốn vào tâm lý "FOMO" (fear of missing out), và khi thấy tài khoản lãi 30–50% trên sổ sách, họ có thể rơi vào trạng thái chủ quan, thiếu cảnh giác, hoặc thậm chí đi vay margin để mua thêm.

Ví dụ thực tế tại Việt Nam:

- Giai đoạn 2020–2021, thị trường chứng khoán Việt Nam bùng nổ, nhiều cổ phiếu tăng gấp 2–3 lần chỉ trong vài tháng. Không ít nhà đầu tư cá nhân “lướt sóng” thấy tài khoản tăng mạnh và cho rằng mình đã thành công, dẫn đến việc tăng vay margin, đầu tư thêm vào các mã đầu cơ. Tuy nhiên, đến năm 2022, khi thị trường điều chỉnh mạnh, rất nhiều người không kịp chốt lời và khoản lãi ảo nhanh chóng biến thành thua lỗ thật, thậm chí bị bán giải chấp.

- Tương tự, trong lĩnh vực bất động sản, nhiều nhà đầu tư tại TP.HCM, Bình Dương, Long An từng thấy đất nền tăng giá gấp đôi trong thời gian ngắn và tưởng rằng đã “giàu”. Họ vay thêm để mua tiếp. Tuy nhiên, từ cuối 2022 đến 2024, khi thị trường trầm lắng, thanh khoản kém, những tài sản này khó bán hoặc buộc phải bán lỗ, đẩy người sở hữu vào vòng xoáy nợ nần.

Ảo tưởng lãi vốn không chỉ gây hậu quả về mặt tài chính mà còn ảnh hưởng đến tâm lý đầu tư dài hạn, khiến người tham gia thị trường đánh giá sai khả năng của bản thân và đưa ra quyết định tài chính dựa trên kỳ vọng phi thực tế. Ngoài ra, nó còn dẫn đến hành vi tiêu dùng vượt khả năng khi nhà đầu tư tin rằng tài sản của mình sẽ “tăng mãi”, từ đó vay tiêu dùng hoặc mua sắm quá tay.

Để tránh rơi vào ảo tưởng lãi vốn, nhà đầu tư cần:

- Phân biệt rõ giữa lãi ghi nhận và lã thực hiện (chỉ được ghi nhận khi đã bán tài sản)

- Thiết lập chiến lược chốt lời từng phần

- Không sử dụng đòn bẩy tài chính (vay margin) chỉ vì tài khoản đang “xanh”

- Luôn đặt lãi kỳ vọng và rủi ro vào một bối cảnh thị trường thực tế, tránh tư duy “lãi mãi không lỗ”

Việc kiểm soát tâm lý và hiểu đúng bản chất của “lãi vốn” chính là yếu tố phân biệt giữa nhà đầu tư thông minh và người chạy theo đám đông.