Việt Nam và bài toán cân bằng vai trò của FDI

Điểm nhấn chính:

- FDI đóng vai trò then chốt trong tăng trưởng kinh tế, chiếm hơn 70% kim ngạch xuất khẩu và tạo hàng triệu việc làm

- Việt Nam vẫn phụ thuộc lớn vào FDI, khi doanh nghiệp nội địa còn yếu, chủ yếu gia công, liên kết chuỗi giá trị còn hạn chế

FDI động lực cho tăng trưởng kinh tế

Tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Việt Nam năm 2024 có sự đóng góp từ nhiều lĩnh vực, trong đó khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đóng vai trò then chốt. Trong bối cảnh ngân sách nhà nước còn hạn chế, FDI đã chia sẻ gánh nặng đầu tư, hỗ trợ tăng trưởng và hiện thực hóa mục tiêu thu hút 150–200 tỷ USD FDI giai đoạn 2021–2025 và 200–300 tỷ USD giai đoạn 2026–2030. Để duy trì đà tăng trưởng 8.0% trong năm 2025 và hướng tới hai con số những năm sau, việc nâng cao hiệu quả thu hút và sử dụng FDI là điều kiện cần thiết.

Các chính sách thuế quan của ông Donald Trump có thể tác động tiêu cực đến hoạt động xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ trong ngắn hạn. Tuy nhiên, lợi ích từ việc dịch chuyển dòng vốn FDI từ Trung Quốc sang các nước, bao gồm Việt Nam, sẽ mang lại những lợi ích không nhỏ trong dài hạn.

Tổng quan tình hình FDI

Theo Tổng cục Thống kê, vốn FDI giải ngân trong năm 2024 đạt kỷ lục 25.35 tỷ USD, tăng 9.4% so với 2023. Tuy nhiên, tổng vốn FDI đăng ký mới chỉ đạt 38.23 tỷ USD, giảm 3.0%. Trong đó, 3,375 dự án mới được cấp phép với tổng vốn 19.73 tỷ USD, tăng nhẹ về số lượng nhưng giảm 7.6% về giá trị.

Ngành chế biến – chế tạo tiếp tục dẫn đầu với 13.44 tỷ USD, chiếm 68.1% vốn đăng ký mới. Bất động sản xếp thứ hai với 3.72 tỷ USD, chiếm 18.8%. Các ngành còn lại thu hút 2.57 tỷ USD, chiếm 13.1%. Singapore là nhà đầu tư lớn nhất với 6.26 tỷ USD. Xếp sau là Hàn Quốc với 2.89 tỷ USD, Trung Quốc 2.84 tỷ USD và Hồng Kông 2.17 tỷ USD.

Khu vực công nghiệp hiện chiếm hơn 90.0% kim ngạch xuất khẩu và 25.8% việc làm toàn quốc, tạo thêm khoảng 300,000 việc làm mỗi năm. Ngành công nghiệp cũng đang chuyển dần từ mô hình sử dụng nhiều tài nguyên sang công nghệ cao, giá trị gia tăng lớn – cho thấy vai trò định hướng của FDI trong quá trình chuyển dịch cơ cấu.

Các lợi ích từ FDI

FDI đã mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Trước hết là chuyển giao công nghệ, kỹ thuật quản lý tiên tiến, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ cao như điện tử và sản xuất. Thứ hai, FDI tạo ra hàng triệu việc làm, góp phần giảm thất nghiệp và nâng cao tay nghề lao động. Thứ ba, dòng vốn này giúp mở rộng năng lực sản xuất, cải thiện năng suất và đa dạng hóa sản phẩm xuất khẩu. Ngoài ra, doanh nghiệp FDI còn tạo điều kiện để Việt Nam tiếp cận các thị trường mới thông qua mạng lưới toàn cầu, đóng góp vào tăng trưởng GDP và sự ổn định kinh tế dài hạn.

Việt Nam phụ thuộc vào FDI trong tăng trưởng

Trong giai đoạn 2018–2024, khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) liên tục chiếm tỷ trọng lớn trong kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam, luôn duy trì mức trên 70%. Năm 2018, xuất khẩu của khối FDI (gồm cả dầu thô) đạt 175.5 tỷ USD, chiếm 71.7% tổng kim ngạch xuất khẩu. Đến năm 2024, con số này tăng lên khoảng 290.9 tỷ USD, tiếp tục giữ tỷ trọng gần 71.7%.

Việt Nam thu hút FDI với kỳ vọng thúc đẩy tăng trưởng, tạo việc làm, tăng thu ngân sách và đặc biệt là tiếp nhận công nghệ tiên tiến. Tuy nhiên, hiệu quả chuyển giao công nghệ còn rất hạn chế. Đến nay, chỉ khoảng 5% công nghệ cao được chuyển giao, trong khi hơn 70% công nghệ là lạc hậu, chủ yếu sử dụng lao động phổ thông. Kết quả là giá trị gia tăng trong xuất khẩu chỉ đạt khoảng 20%, còn giá trị nội địa chỉ chiếm khoảng 10%.

Công nghiệp trong nước vẫn thiếu nền tảng vững chắc và còn phụ thuộc lớn vào FDI trong quá trình chuyển dịch cơ cấu. Mặc dù Việt Nam thu hút được nhiều tập đoàn lớn nhờ các hiệp định thương mại tự do và môi trường đầu tư thuận lợi, nhưng hơn 90% doanh nghiệp nội địa là doanh nghiệp nhỏ và vừa, chủ yếu hoạt động ở khâu gia công, chưa thể tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Việt Nam cũng thiếu các doanh nghiệp quy mô lớn trong các ngành công nghiệp nền tảng, dẫn đến sản xuất trong nước bị phân mảnh và manh mún.

Trong các ngành xuất khẩu chủ lực như điện – điện tử, dệt may, da giày, doanh nghiệp FDI chỉ chiếm khoảng 20% về số lượng nhưng lại đóng góp hơn 80% kim ngạch xuất khẩu và trên 70% tổng xuất khẩu quốc gia. Đáng chú ý, ngành điện thoại và linh kiện gần như hoàn toàn do khối FDI đảm nhiệm, trong đó 100% giá trị xuất khẩu đến từ FDI nhưng tới 80% linh kiện lại phải nhập khẩu.

FDI tại Việt Nam chủ yếu tập trung vào khâu lắp ráp – nơi có chi phí lao động thấp và được hưởng nhiều ưu đãi thuế. Trong khi đó, doanh nghiệp nội địa chưa đủ năng lực tham gia vào các khâu có giá trị gia tăng cao hơn. Các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trong nước chủ yếu nhỏ lẻ, sản phẩm đơn giản, khó đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Ngay cả ngành điện tử – được xem là ngành mũi nhọn – cũng phụ thuộc lớn vào FDI do tỷ lệ nội địa hóa thấp. Phần lớn linh kiện phải nhập khẩu, còn doanh nghiệp trong nước chủ yếu đảm nhận khâu lắp ráp, khiến Việt Nam vẫn chỉ đóng vai trò gia công, chưa tạo ra được giá trị công nghệ cao.

Các giải pháp cải thiện dòng vốn FDI

Để giảm phụ thuộc vào FDI, Bộ Công Thương sẽ triển khai đồng bộ các giải pháp nhằm nâng cao năng lực tự chủ cho công nghiệp trong nước. Trọng tâm là hoàn thiện thể chế, chính sách phát triển công nghiệp bền vững và xây dựng chiến lược cho các ngành trọng điểm.

Một hướng đi quan trọng là phát triển công nghiệp hỗ trợ, giúp doanh nghiệp nội địa tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu và giảm nhập khẩu linh kiện. Chính sách thu hút FDI sẽ chuyển từ số lượng sang chất lượng, ưu tiên các dự án sử dụng linh phụ kiện trong nước, đầu tư R&D, chuyển giao công nghệ và đào tạo nhân lực. Các dự án liên doanh với doanh nghiệp Việt hoặc thuộc lĩnh vực công nghiệp hỗ trợ sẽ được khuyến khích.

Nhà nước cũng sẽ hỗ trợ có chọn lọc các doanh nghiệp nội địa có tiềm năng vươn ra khu vực và quốc tế thông qua cơ chế ưu đãi về thuế, tài chính, chuyển giao công nghệ và mua bán – sáp nhập. Đồng thời, thúc đẩy phát triển sản phẩm công nghệ cao và mô hình doanh nghiệp spin-off. Một giải pháp then chốt khác là phát triển ngành công nghiệp vật liệu nhằm chủ động nguồn đầu vào, tập trung vào thép chế tạo, nguyên phụ liệu cho dệt may – da giày và các sản phẩm hóa dầu như hạt nhựa, cao su nhân tạo, sợi nhân tạo.

Cuối cùng, Bộ Công Thương sẽ tăng cường hợp tác quốc tế, phát huy vai trò các doanh nghiệp đầu tàu và hiệp hội ngành hàng để thúc đẩy liên kết sản xuất trong nước, mở rộng xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu sản phẩm theo hướng công nghệ cao, nội địa hóa lớn và phát triển bền vững.

Chất lượng dòng vốn FDI đang dần cải thiện

Không chỉ tăng về quy mô, chất lượng dòng vốn FDI vào Việt Nam thời gian gần đây cũng đang được cải thiện rõ rệt, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ cao. Bên cạnh các tập đoàn lớn như Samsung, LG, nhiều doanh nghiệp công nghệ hàng đầu khác đang mở rộng đầu tư tại Việt Nam. Heesung (Hàn Quốc), đối tác của LG, đã tăng vốn từ 154 triệu USD lên 279 triệu USD. Tập đoàn Foxconn thông qua Công ty TNHH Công nghệ Shunsin Việt Nam cũng công bố kế hoạch đầu tư 80 triệu USD cho dự án sản xuất vi mạch tại Bắc Giang. Universal Microwave Technology – nhà cung cấp linh kiện cho SpaceX – đang lên kế hoạch mở rộng vốn tại Việt Nam.

Đặc biệt, ngày 5/12/2024, Tập đoàn NVIDIA đã ký thỏa thuận hợp tác chiến lược với Bộ Kế hoạch và Đầu tư để thành lập Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Trí tuệ nhân tạo (VRDC) và Trung tâm Dữ liệu AI tại Việt Nam. Đây là bước tiến quan trọng, không chỉ giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ AI tiên tiến, mà còn tạo hiệu ứng lan tỏa, thu hút thêm nhiều nhà đầu tư công nghệ cao khác trên toàn cầu.

Những tín hiệu tích cực này cho thấy Việt Nam đang dần trở thành điểm đến hấp dẫn cho dòng vốn FDI chất lượng cao, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ mũi nhọn và công nghiệp tương lai.