Nền kinh tế ngầm là gì và có sức ảnh hưởng ra sao?

Điểm nhấn chính: 

- Nền kinh tế ngầm là mọi hoạt động kinh tế trong một nền kinh tế nhất định diễn ra bên ngoài phạm vi các luật lệ và quy định hiện hành của xã hội. 

- Hoạt động trong nền kinh tế ngầm thường bất hợp pháp, không bị đánh thuế và hiếm khi được ghi nhận trong số liệu thống kê kinh tế chính thức.    

Khái niệm về nền kinh tế ngầm 

Nền kinh tế ngầm (Black economy), còn được gọi là nền kinh tế "đen", là một phần của nền kinh tế quốc gia hoạt động ngoài vòng kiểm soát của chính phủ. Theo một kết quả nghiên cứu của Đại học Fulbright đã cho thấy, quy mô khu vực kinh tế "ngầm" ở Việt Nam tương đương 25 - 30% GDP. 

Các hoạt động trong nền kinh tế ngầm không được báo cáo và không bị đánh thuế, dẫn đến sự thất thoát lớn cho nguồn thu của nhà nước. Các hoạt động này còn ảnh hưởng đến sự công bằng trong xã hội, tạo ra sự chênh lệch giữa những người tuân thủ pháp luật và những người không tuân thủ. Nền kinh tế ngầm thường phát triển mạnh ở những nơi có hệ thống thuế phức tạp hoặc mức thuế cao, làm cho người dân tìm cách né tránh thuế và pháp luật.   

Lịch sử hình thành 

Nền kinh tế ngầm đã tồn tại từ rất lâu trong lịch sử và phát triển mạnh mẽ ở nhiều quốc gia trên thế giới, thường gắn liền với những thời kỳ kinh tế khó khăn, bất ổn chính trị hoặc các hệ thống thuế phức tạp.  

Ví dụ như trong thời kỳ suy thoái kinh tế toàn cầu những năm 1930, được gọi là Đại Suy Thoái, nền kinh tế Mỹ và nhiều quốc gia khác rơi vào tình trạng khủng hoảng nghiêm trọng. Nạn thất nghiệp tăng cao, tiền lương giảm mạnh và nhiều doanh nghiệp phá sản. Trong bối cảnh đó, nhiều người đã tham gia vào các hoạt động buôn bán chợ đen để tồn tại. Họ buôn bán hàng hóa thiết yếu như thực phẩm, quần áo và nhiên liệu mà không khai báo cho chính phủ, tránh các quy định và thuế. 

Một ví dụ khác là trong thời kỳ Chiến tranh Thế giới II, khi các quốc gia châu Âu bị tàn phá và nền kinh tế bị đình trệ. Các hoạt động buôn bán chợ đen trở nên phổ biến khi người dân cố gắng tìm kiếm thực phẩm, thuốc men và các hàng hóa khác mà thị trường chính thức không thể cung cấp đủ. Ở Pháp, việc buôn bán chợ đen các sản phẩm như thịt, bơ và rượu vang diễn ra thường xuyên, bất chấp các nỗ lực của chính phủ để kiểm soát và ngăn chặn. 

Qua các giai đoạn phát triển, nền kinh tế ngầm ngày càng trở nên phức tạp và tinh vi hơn. Sự phát triển của công nghệ và internet đã tạo điều kiện cho các hoạt động kinh tế ngầm trực tuyến, từ buôn bán hàng giả, hàng cấm đến các dịch vụ bất hợp pháp như cờ bạc trực tuyến, buôn bán chất cấm. Điều này làm cho việc kiểm soát và ngăn chặn nền kinh tế ngầm trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.   

Đặc điểm của nền kinh tế ngầm 

Các đặc điểm chính của nền kinh tế ngầm bao gồm: 

1, Không được ghi nhận chính thức: Các hoạt động kinh tế này không được báo cáo cho các cơ quan chức năng và không xuất hiện trong các số liệu thống kê chính thức của quốc gia. 

2. Tránh né thuế và quy định pháp lý: Những người tham gia nền kinh tế ngầm thường tìm cách tránh né việc nộp thuế và tuân thủ các quy định pháp lý, từ đó giảm thiểu chi phí hoạt động. 

3. Đa dạng ngành nghề: Nền kinh tế ngầm có thể bao gồm nhiều loại hình hoạt động khác nhau, và chúng có thể là bất hợp pháp hoặc hợp pháp, chẳng hạn như từ buôn bán hàng hóa và dịch vụ không có hóa đơn, lao động chui, đến buôn lậu và các hoạt động phi pháp như buôn bán ma túy, buôn người. 

4. Tiền mặt và giao dịch không qua ngân hàng: Do tính chất không chính thức và muốn tránh bị phát hiện, các giao dịch trong nền kinh tế ngầm thường sử dụng tiền mặt và ít khi qua các hệ thống tài chính chính thức như ngân hàng. 

5. Thiếu bảo vệ pháp lý: Những người tham gia vào nền kinh tế ngầm thường không được bảo vệ bởi luật pháp, chẳng hạn như bảo hiểm lao động, quyền lợi người tiêu dùng, và các dịch vụ xã hội. 

6. Tác động đến nền kinh tế chính thức: Nền kinh tế ngầm có thể làm giảm thu ngân sách quốc gia, gây khó khăn cho việc hoạch định chính sách kinh tế và làm mất cân bằng các số liệu thống kê. Và, do bản chất không chính thức và cố tình giấu diếm, nền kinh tế ngầm rất khó để đo lường và ước tính chính xác quy mô.   

Sức ảnh hưởng của nền kinh tế ngầm 

Một trong những sự ảnh hưởng rõ rệt nhất từ nền kinh tế ngầm là làm suy giảm nguồn thu của chính phủ. Khi các hoạt động kinh tế không được khai báo và không chịu thuế, chính phủ mất đi một phần lớn nguồn thu từ thuế, dẫn đến thiếu hụt ngân sách. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng đầu tư vào các dịch vụ công cộng như y tế, giáo dục và cơ sở hạ tầng. Đặc biệt là ở nhóm doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) hoạt động mà không đăng ký hợp lệ để tránh thuế và tuân thủ quy định. Các doanh nghiệp này thường thực hiện các giao dịch tiền mặt để không bị phát hiện. Theo Bộ Tài chính, hành vi trốn thuế ở Việt Nam ước tính thiệt hại khoảng 5% GDP hàng năm, tương đương khoảng 10 tỷ USD. 

Bên cạnh đó, nền kinh tế ngầm gây ra sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các doanh nghiệp. Những doanh nghiệp hoạt động trong nền kinh tế ngầm thường có lợi thế về chi phí do không phải trả thuế và tuân thủ các quy định pháp luật. Điều này làm giảm khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, gây ra sự mất cân đối trong thị trường và có thể dẫn đến sự suy giảm chất lượng sản phẩm và dịch vụ.

Ngoài ra, nền kinh tế ngầm còn ảnh hưởng tiêu cực đến người lao động. Những người làm việc trong các hoạt động không được khai báo thường không được bảo vệ bởi luật lao động, không có hợp đồng chính thức và không được hưởng các quyền lợi như bảo hiểm xã hội, y tế và nghỉ phép. Điều này tạo ra sự bất ổn và thiếu an toàn trong công việc, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người lao động. Báo cáo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) ước tính vào năm 2020, có tới 57% lực lượng lao động Việt Nam làm việc phi chính thức, thiếu hợp đồng chính thức và các phúc lợi an sinh xã hội. 

Về mặt xã hội, nền kinh tế ngầm có thể gia tăng tội phạm và bất bình đẳng. Các hoạt động phi pháp như buôn lậu, buôn bán ma túy và buôn người không chỉ gây ra những hậu quả nghiêm trọng về an ninh mà còn làm gia tăng tệ nạn xã hội và bất bình đẳng. Những người tham gia vào các hoạt động này thường bị mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn của tội phạm và nghèo đói, khó có cơ hội thoát ra và cải thiện cuộc sống. Cục Hải quan Việt Nam báo cáo năm 2023 đã xảy ra hơn 14,000 vụ buôn lậu, gian lận thương mại, liên quan đến hàng hóa trị giá khoảng 250 triệu USD.   

Thách thức, giải pháp cho nền kinh tế ngầm 

Sự phát triển của nền kinh tế ngầm không chỉ xuất phát từ những yếu tố tiêu cực. Ở nhiều quốc gia, nền kinh tế ngầm cũng phản ánh những nhu cầu chưa được đáp ứng của người dân trong các lĩnh vực như dịch vụ, lao động và thương mại. Những hạn chế trong hệ thống pháp lý và quản lý kinh tế đã khiến nhiều người phải tìm đến các hoạt động kinh tế ngầm như một giải pháp tạm thời để giải quyết các vấn đề kinh tế và xã hội của mình. 

Mặc dù nhận thức rõ ràng về tác động tiêu cực của nền kinh tế ngầm, việc kiểm soát và giảm thiểu nó là một thách thức lớn đối với các chính phủ. Đồng thời, việc giảm thiểu các nguyên nhân gốc rễ như nghèo đói và thất nghiệp cũng là yếu tố quan trọng trong việc kiềm chế sự phát triển của nền kinh tế ngầm. 

Một trong những khó khăn chính là việc phát hiện và theo dõi các hoạt động kinh tế ngầm, do chúng thường rất tinh vi và khó kiểm soát. Thiếu hụt nguồn lực và công nghệ giám sát cũng làm cho việc quản lý nền kinh tế ngầm trở nên phức tạp hơn. 

Các biện pháp giải quyết nền kinh tế ngầm cần được thiết kế sao cho cân bằng giữa việc thực thi nghiêm ngặt và việc tạo ra các điều kiện kinh tế thuận lợi. Chính phủ có thể áp dụng nhiều giải pháp như tăng cường hệ thống giám sát và kiểm tra, đơn giản hóa thủ tục thuế và giảm mức thuế để giảm động lực trốn thuế. Việc tăng cường hợp tác quốc tế và trao đổi thông tin cũng là một yếu tố quan trọng trong việc đối phó với các hoạt động kinh tế ngầm xuyên biên giới. 

Một giải pháp tiềm năng khác là sử dụng công nghệ hiện đại để giám sát và quản lý các giao dịch kinh tế. Blockchain và các công nghệ phân tán có thể giúp tạo ra các hệ thống giao dịch minh bạch và khó bị giả mạo. Các công nghệ này không chỉ giúp phát hiện các hoạt động kinh tế ngầm mà còn tạo ra các công cụ hữu hiệu để quản lý và kiểm soát chúng.   

Ví dụ về nền kinh tế ngầm 

Venezuela đã trải qua một cuộc khủng hoảng kinh tế và chính trị nghiêm trọng trong thập kỷ qua, dẫn đến tình trạng thiếu hụt hàng hóa nghiêm trọng từ thực phẩm đến thuốc men. Tỷ lệ lạm phát ở Venezuela đã tăng vọt, đạt mức 1,698,488% vào năm 2018, khiến đồng tiền mất giá nghiêm trọng và làm cho việc mua sắm các mặt hàng cơ bản trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), GDP của Venezuela đã giảm hơn 60% từ năm 2013 đến 2018, gây ra hậu quả nặng nề cho nền kinh tế và đời sống người dân. 

Trong bối cảnh này, nền kinh tế ngầm đã hình thành và trở thành một đặc điểm chính của kinh tế Venezuela. Người dân tìm đến các kênh không chính thức để mua sắm các nhu yếu phẩm mà hệ thống phân phối chính thức không thể cung cấp. Các báo cáo từ Tổ chức Ân xá Quốc tế cũng cho thấy rằng vào năm 2018, 80% hộ gia đình ở Venezuela đã phải đối mặt với tình trạng thiếu thực phẩm nghiêm trọng, trong khi 60% người dân đã mất trung bình 11 kg trọng lượng cơ thể do thiếu dinh dưỡng.  Trên thị trường chợ đen, thực phẩm, thuốc men và các sản phẩm hàng ngày khác được buôn bán với giá cao gấp nhiều lần so với giá quy định của chính phủ, nhưng chúng lại đảm bảo cung cấp một cách nhanh chóng. Trong khi, để mua các sản phẩm cơ bản từ các cửa hàng chính thức, người dân thường phải xếp hàng nhiều giờ, thậm chí là cả ngày, nhưng vẫn không đảm bảo mua được hàng.  

Chính phủ Venezuela đã cố gắng can thiệp vào thị nền kinh tế ngầm này nhưng gặp nhiều khó khăn. Các biện pháp như tăng cường kiểm soát giá cả và bắt giữ những người buôn bán trên thị trường chợ đen đã được thực hiện, nhưng tình trạng thiếu hụt hàng hóa và lạm phát vẫn tiếp tục gia tăng. Chính phủ cũng đã áp dụng các chương trình trợ cấp thực phẩm và phân phối hàng hóa qua hệ thống nhà nước, nhưng các biện pháp này không đủ để đáp ứng nhu cầu của toàn bộ dân số.